Toerekeningsvatbaarheid

Anders Breivik is veroordeeld voor de bomaanslag in Oslo en de moord op 69 mensen op het eiland Utoya, vorig jaar. De rechtbank legde hem eenentwintig jaar celstraf op, steeds te verlengen met vijf jaar als hij daarna nog altijd dreigt een gevaar voor de samenleving te zijn. Naar het oordeel van de rechtbank was hij ten tijde van de aanslagen niet ontoerekeningsvatbaar. Hij had alles ruim van te voren bedacht en gepland, en handelde op de betreffende dag eerder euforisch dan psychotisch. Breivik zelf was tevreden met de uitspraak, en het was volgens het recht in Noorwegen de maximaal haalbare straf voor zijn wrede daad.
Maar wat zegt het ons? Iemand die een gebouw opblaast en 69 mensen vermoord omdat hij dat om de een of andere reden al langere tijd van plan is, kan toerekeningsvatbaar zijn. Dat Breivik schuldig was, staat vast. De feiten kunnen hem worden toegerekend. Of hij ook verantwoordelijk gehouden kan worden, lijkt ingewikkelder te zijn. Ik wil me niet in de discussie mengen over het al dan niet bestaan van de vrije wil, maar het lijkt me verstandig om vast te stellen dat de gepleegde feiten niet als ‘normaal’ te kenschetsen zijn, en tegelijkertijd ook niet onder een alledaagse vorm van ‘eigen verantwoordelijkheid’ vallen. Op basis van de nieuwsberichten kunnen we, denk ik, rustig stellen dat Breivik een persoonlijkheidsstoornis heeft, ook al zien sommige mensen wel degelijk logica in zijn complottheorieën. Dergelijke stoornissen zijn pathologisch, en zonder hulp van anderen is er moeilijk van te genezen.

Waar autisme, verregaand egocentrisme en narcisme steeds vaker voorkomen, is nog steeds normaliteit te vinden, maar verandert de betekenis van dat begrip. Omdat deze persoonlijkheidsstoornissen vaker voorkomen, worden ze onderdeel van de normaliteit. In een pathologischer wordende samenleving is een idioot als Breivik in ieder geval niet langer ‘gek’ in de traditionele zin van het woord.

De vraag voor de komende eenentwintig jaar en de reeksen van vijf jaren daarna is echter deze: als Breivik niet gek maar ziek is, is hij dan wel te genezen? Want het sarcasme wil dat, nu hij toerekeningsvatbaar is verklaard, hij niet behandeld hoeft te worden. En onderdeel van zijn persoonlijkheidsstoornis is dat hij zelf vindt dat hem niets mankeert, dat hij dus ook niet van een ‘ziekte’ genezen hoeft te worden. In die zin is hij dus eigenlijk helemaal niet toerekeningsvatbaar. Zolang hij hardnekkig die mening blijft toegedaan, zal hij daarom voorgoed in de gevangenis blijven zitten. Toch?

Bent u daar nog?