Am Wannsee

Vandaag precies een week geleden, in Berlijn, stonden we aan een duistere kant van de stad – al wordt de Wannsee over het algemeen geassocieerd met zonnebaden, het maken van dagtripjes en het verzamelen van veren op het Pfaueninsel. Maar in de nabijheid van het meer hangt ook de atmosfeer van waan en dood: in de verlaten Emil Behring kliniek voor psychiatrie, bij het Kleistgrab – op de plek waar Heinrich von Kleist zichzelf en zijn geestelijk getroebleerde geliefde Henriette Vogel in 1811 van het leven beroofde, en natuurlijk rondom het Haus am Wannsee.

In deze villa maakte de top van de Duitse nationaal socialisten in januari van 1942 tijdens een conferentie afspraken over de systematische vernietiging van de joden in Europa. De kamers op de begane grond zijn er ingericht als een museum, met foto’s en veel tekst over het ontstaan en de ontwikkeling van de Jodenvervolging en over de bizarre, bureaucratische manier waarop tijdens de conferentie besloten werd tot de ‘Endlösung’ van het ‘Jodenvraagstuk’. Op de eerste verdieping zijn een documentatiecentrum en bibliotheek gevestigd over deze thema’s.

Het huis leek zonder ziel, leeg ondanks de buslading Engelse scholieren die er een lesje geschiedenis kreeg. Het was gewoon een mooie villa met uitzicht op de Wannsee, die er die middag schitterend bij lag. Er stonden prachtige grote bomen in de tuin, die er in 1942 vermoedelijk ook al stonden. Ik kon niet helpen aan Armando te denken en, dientengevolge, aan het schuldvraagstuk voor deze bomen, die destijds getuige waren van de besprekingen.
We voelden eigenlijk niets in het huis, anders dan wanneer we stuitten op de zogenaamde Stolpersteine elders in de stad (bronzen kinderkopjes, tussen de andere, waarop de namen, geboorte- en sterfdata van uit de huizen weggevoerde Joodse Berlijners stonden) en anders misschien ook als we een concentratiekamp zouden bezoeken waar de vernietiging daadwerkelijk had plaatsgevonden, en nog duizenden geesten moesten ronddolen. Het Haus am Wannsee was slechts de nietszeggende, maar volkomen absurde plek waar over de verschrikkingen vergaderd was als een puur logistiek proces.

Wat is het aura van een dergelijk oord? Wat is geschiedenis? Het lijkt erop dat het vooral iets in onze gedachten is. Het verleden zelf bestaat tenslotte niet meer. Misschien is het Haus am Wannsee, als zovele Plekken, een tastbare kamer in het grote geheugenpaleis van de geschiedenis. Je kunt erheen, je kunt door dezelfde gangen lopen als Eichmann en Heydrich. Ook al voel je er niets, je weet het dan in ieder geval weer. Dat het waanzin was, wat er in 1942 besproken en besloten werd aan de Wannsee.