Archief voor oktober 2016

Het kan gemakkelijk twintig jaar geleden zijn geweest dat ik Kowalski ontmoette in het cafeetje dat nu naar hem genoemd is. Toen was er ook al een kroeg op deze plek, al zag die er heel anders uit. Het was een zaterdagmiddag als ik het me goed herinner. In alle opzichten een ongewone dag; de mist was zo dicht dat de mensen het advies kregen niet de weg op te gaan. In het oude stadscentrum van Alkmaar hingen de mistflarden zelfs tussen de gevels die nog geen drie, vier meter van elkaar verwijderd waren.
Ineens stond hij in de deuropening, de besnorde worstelaar. Groots en onvermijdelijk. In zijn hemd, alsof hij net van een training kwam, alsof het buiten niet slechts vijf graden was, al bijna winter.
Hij kwam aan een tafeltje vlakbij het mijne zitten. Ik kon het niet helpen dat ik zo nu en dan naar hem opzij keek, naar die opvallende man in zijn witte hemd, de spinnenweb- en zwaluwtatoeages op zijn gespierde schouders. Hij had zijn glimmende zwarte haar in een kuif gemodelleerd en droeg een negentiende-eeuwse krullende snor en lange bakkebaarden.
Ik knikte hem vriendelijk toe en hief mijn glas: ‘Heb je het niet koud?’
‘Ik heb het nooit koud,’ zei hij, en dat leek het einde van onze conversatie te worden. Maar na twee lange minuten stilte begon hij ineens te vertellen. Hij was een voormalige worstelaar en heette Kowalski. En zonder dat ik hem een vraag stelde, begon hij op zachte toon zijn levensverhaal te vertellen, ondertussen steeds wat dichterbij schuivend over de lange bank langs de muur van de kroeg.
Kowalski kwam oorspronkelijk uit Polen. Toen hij vijf was, waren allebei zijn ouders gestorven bij een auto-ongeluk. Hij logeerde op dat moment bij zijn oma, ze zouden hem juist komen ophalen. Dus was hij daar maar gebleven. Hij had er de tijd van zijn leven gehad,  op het platteland en in de velden, de bossen en met de dieren. En dan was er ook nog de geweldige appeltaart van zijn oma. Maar toen hij de naar school moest, wilde hij dat niet. Wat was er mis met zijn leven tot dan toe? Waarom moest dat ineens veranderen? Hij begreep er helemaal niks van en wilde niet binnen zitten lezen, schrijven en rekenen de hele dag. Hij wilde buiten zijn. Wanneer hij dus maar de gelegenheid zag, verzuimde hij en trok eropuit. Hij hield van rennen en klimmen maar ook van hard werken met de dieren en op de tuin – op die momenten waren zijn opa en hij de beste vrienden. Maar als toen hij begon te spijbelen, leerde hij zijn opa van een heel andere kant kennen. Stokslagen kreeg hij, op zijn achterwerk en zijn handen, met een lange dunne stok. Maar Kowalski was koppig en taai en weigerde eenvoudigweg om zijn best te doen op school. Hij begon de stokslagen goed te verdragen en werd uiteindelijk groot en sterk. Waarop zijn opa hem niet meer durfde slaan.
‘Dom, maar groot en sterk’ zei Kowalski en ging nog eens goed rechtop zitten
‘Nou, nou nou’ probeerde ik hem tegemoet te komen maar hij wilde er niets van horen.
‘Nee, nee, ik ken mezelf,’ sprak hij, ‘maar de mensen moeten me maar nemen zoals ik ben.’
‘Ik weet wel wat mooie dingen zijn,’ voegde hij eraan toe en keek naar de afbeelding op zijn schouders en zijn armen, die inderdaad indrukwekkend waren. Hij wreef er even overheen alsof hij ze glad moest strijken.
Ik bestelde wat te drinken voor ons allebei en we proostten.
‘Worstelen werd mijn redding. Daar bleek ik heel goed in te zijn. Ik was de beste van het dorp, won alle toernooien in de provincie en werd tenslotte nationaal kampioen in mijn gewichtsklasse. Dat was in 1980, in het jaar van de Olympische Spelen. Maar toen verdraaide ik mijn knie en moest ik wachten. En vier jaar later mocht ik ineens niet meer meedoen. Dat werd me verteld op een toernooi in Amsterdam. Uit woede ben ik toen de stad ingelopen en me gaan bezatten. Drie dagen later was het Poolse team naar huis vertrokken en ik wilde niet meer terug. Toen ben ik bij het meisje gebleven dat me meegenomen had. Zo ben ik in Alkmaar terechtgekomen.’
‘Huisje, boompje, beestje.’
‘Nee… nou ja, het rare was… ik was altijd populair geweest bij de vrouwen. Misschien was het omdat ik ze niet lastig viel. Vonden ze het juist wel prettig dat ik niet echt geïnteresseerd was. Dat gold trouwens ook voor mijn eigen vrouw. Raar eigenlijk. Ik wist ook niet goed wat ik bij haar deed, in dat huis in Alkmaar. Ik verveelde me. Maar toen deed ik een ontdekking, namelijk dat ik wel… nou ja, dat ik de verleiding van de mannen niet kon weerstaan.’
‘Je had toch jarenlang geworsteld. Was je dan nooit… had je dan geen enkele keer…?’
‘Gek hè? Of, nou ja: dat was sport. Dat is iets anders. Het was gewoon niet in me opgekomen. Ik hield het geheim in het begin, maar dat ging natuurlijk niet. Ze zei meteen dat ik weg moest, het huis uit, opdonderen. Gek genoeg vond ze mijn homoseksualiteit erger dan mijn onverschilligheid.’
Ik zweeg. Kowalski nam een slok van zijn bier en keek even vluchtig naar mij opzij.
‘Als mijn opa het geweten had… ‘
‘Wil je niet terug?’ vroeg ik, met medelijden in mijn stem voor de verdwaalde oude sporter.
Hij schudde zijn hoofd, dronk zijn glas in een teug leeg en streek met de vingers van zijn andere hand zijn snor glad.
‘Iedereen die ik ken is dood: mijn oma, mijn opa, mijn ouders waren al dood. Alles is daar veranderd, of eigenlijk: veel erger geworden dan toen ik er woonde. In Polen is iedereen gestrest, chagrijnig of superkatholiek – of alledrie tegelijk. Het is niet gezellig zoals hier. Niemand maakt daar mooie dingen, daar is geen humor, daar is haat. Bovendien: hier kan ik mezelf zijn. En toch ben ik soms verdrietig.’
‘Waarom dan?’
‘De mensen hier zijn bang van mij, omdat ik groot ben en vaak boos kijk. Daar kan ik niets aan doen. Ik ben geen crimineel, ik ben ongevaarlijk. Alleen geloven ze me niet. Ik ben groot en sterk en dom. Maar volgens mij zijn er meer mensen die dom zijn en juist denken dat ze slim zijn.’
Onwillekeurig moest ik lachen. Kowalski was zo dom dat hij niet eens doorhad hoe intelligent hij eigenlijk was.
Plotseling stond hij op, schoof zijn tafeltje een stuk naar voren, keek op mij neer en zei: ‘Ik moet gaan.’
Heel even schrok ik maar hij was inderdaad niet boos. Kowalski stak zijn hand uit en toen ik die vastpakte, kneep hij de mijne bijna fijn. Zwijgend. Daarna liep hij naar buiten, de gracht op.
Ik keek hem na tot hij opgelost was in de mist.

Toen de band klaar was met spelen, liep ik de woonkamer in. Om het huis en de partytent in de achtertuin heen was de schemering ingetreden. Maar achter de donkere gestalten van de andere feestgangers zag ik een witte gloed door de ramen. Alsof er aan de bosrand aan de voorkant van het nieuw betrokken huis schijnwerpers waren aangezet om iets uit te lichten. Ik stelde scherp op de gloed en dacht dat ik opkomende mist zag of een damp die was blijven hangen boven het drooggevallen moeras aan de overkant van de straat. Maar het konden ook witte wieven zijn, of een andersoortige waanwolk. Ik liep weer naar buiten en een flink aantal gasten deed het zelfde. In de voortuin, boven het asfalt, nergens hingen nevels – behalve boven het veld aan de overkant. Verbaasd en enthousiast stonden we ernaar te kijken, verspreid over de straat en de berm en we maakten foto’s met onze telefoons.

Ik hoop dat het zijn laatste rustplaats blijft. Dat is namelijk niet zeker want chique lijkenpikkers uit Utrecht willen hem in Utrecht gaan herbegraven. Wanneer iemand ver van huis de aarde in gegaan is, tegen zijn wil, dan kan ik me iets voorstellen bij een herbegrafenis. Maar wanneer dat gebeurt omdat anderen een correctie op de geschiedenis willen doen, of wanneer het zoals nu, in het geval van de surrealistische schilder Moesman, gaat om de projectie van een bestuurder of om stadspromotie, dan is het natuurlijk een gotspe.
Daarom ging ik er kijken, bij zijn graf in Schalkwijk. Bij wat hij zelf bedacht had als zijn laatste rustplaats, onder die stenen kogel, die vreemde afgedwaalde meteoriet. Ik fietste ook langs zijn huis, door de polders eromheen, naar het bosgebied aan de dijk, de forten en de rivier. Als een daad van verzet. En ik zag dat hij daar goed lag, in een mooie, typisch Nederlandse omgeving. In alle rust, weg van alle anderen.

Schalkwijk en Tull en ’t Waal zijn een uitstekende bestemming voor een dagtocht op de fiets – ook vanuit Utrecht, Houten of Culemborg prima te doen. Misschien kunnen ze er nog een cafeetje openen, dat zou fijn zijn. En ja, dat graf mag ook best een beetje verzorgd worden. Maar dat lijkt me wel voldoende.

Het leek wel alsof alles uit Turijn was verdwenen maar dat was natuurlijk zinsbegoocheling. We waren er in augustus, wanneer vrijwel alle Italiaanse steden stiller zijn dan normaal. Verlaten vanwege de hitte, gesloten vanwege de vakantie. Chiuso per ferie. Zeker; de autofabrieken van Fiat waren allang niet meer alomtegenwoordig en ook de andere fabrieken zijn naar de achtergrond, in laboratoria of nette kantoren verdwenen. Maar, toegegeven: we waren zelf nadrukkelijk op zoek naar sporen van een verdwenen verleden tijd. De hotelkamer waar Pavese stierf, het plein waar Nietzsche gek werd, het huis waar Primo Levi had gewoond.

Ja, ik wilde het huis zien van de schrijver die voor mij het meest indringend de bizarre, paradoxale menselijkheid van de oorlog beschreven had, nadat hij was teruggekeerd uit Auschwitz. Het huis waar Primo Levi had gewoond tot aan zijn onfortuinlijke dood – zelf gekozen of het gevolg van een ongelukkige val. Buiten aan de gevel was niets bijzonders te zien; geen plaquette, geen bordje, niets. We keken omhoog langs de ramen van een palazzo zoals er duizenden in de stad stonden. De grote houten deur naar de cortile bleef voor ons echter gesloten en we konden het beladen trappenhuis niet bestuderen. Uit het bellenbord bleek dat er nog altijd Levi’s woonden, dat verklaarde misschien iets. Wellicht wilden zij geen bedevaartsoord maken van het huis – al vraag ik me af hoeveel mensen er jaarlijks vanwege Primo Levi afreizen naar de Corso Re Umberto. Ik raakte de deur even aan, en sprak tegenover het huis stilzwijgend mijn dank uit voor boeken als Is dit een mens? en Het periodiek systeem.

Ik wilde die dag ook het plein zien waar Friedrich Nietzsche een paard om de hals gevallen zou zijn voordat hij voorgoed aan de waanzin ten prooi viel. Het plein waar hij overigens vlakbij woonde, vierhoog in een zijstraat. Het plein waar… de scène met het paard in werkelijkheid helemaal niet was voorgevallen; het plein dat herdacht werd om iets dat er niet was gebeurd, met iemand die niet meer leefde. Na enkele alarmerende, psychotische brieven van hem ontvangen te hebben, haalden vrienden hem op en namen de verwarde filosoof mee naar huis. Het paard en het plein zijn een stadsmythe, waarschijnlijk ontstaan uit een verwijzing naar een boek van Dostojewski dat de filosoof destijds aan het lezen was. Nietzsche was er geweest, maar al verdwenen toen hij er nog was.

Desondanks: Turijn. We troffen de stad in verblindend licht; een oord vol afgebroken verhalen, een spookstad die zelfs door de geesten verlaten was.