Archief voor juli 2012

Vandaag precies een week geleden, in Berlijn, volgden we een deel van het parcours van Kunst am Spreeknie, een open atelier dag in het voormalige industriegebied in de wijk Schöneweide. We wandelden langs de fabrieken van AEG en andere bedrijven uit het grote Duitse industrieverleden waarin nu kunstenaars en galerieën de ruimte hadden gekregen. Vanuit S-bahn station Schöneweide, onderweg naar het startpunt aan de rivier de Spree, liepen we eerst nog een terrein op dat geheel verlaten was, en in tegenstelling tot de ateliercomplexen, aan zijn lot leek overgelaten. We maakten er foto’s van de natuur die weer de overhand kreeg.

In de loop van de middag werd ik mij bewust van een lastige paradox. Het heeft schoonheid als industrieel erfgoed gebruikt wordt voor het maken en tentoonstellen van schilderijen, muziek, foto’s, installaties en wat al niet meer – voor de creatieve industrie in plaats van de productiebedrijven dus. Een vorm van gerechtigheid misschien, die de gebouwen nog mooier maakt dan ze al zijn. Maar soms schiet deze transformatie zijn doel voorbij. Bijvoorbeeld wanneer het industriële erfgoed te klinisch gezandstraald, verbouwd en gemoderniseerd wordt en de prijzen van de ateliers alleen nog maar op te brengen zijn door zeer succesvolle kunstenaars. Wanneer het beheer van de panden in handen komt van likkebaardende projectontwikkelaars of van de bananenrepubliek die een organisatie van kunstenaars zelf meestal wordt. Dan krijg je locaties als de Spreehöfe en de Kulturbrauerei, die misschien succesvol zijn, maar waar die gebouwen meer ingezet worden als marketingtool voor de verkoop van producten dan voor het omvormen van het verleden tot een inspirerende, open toekomst.

Juist vanwege mijn liefde voor het industriële erfgoed begrijp ik heel goed dat oude, vervallen en verlaten huizen, kerken, ziekenhuizen en fabrieken uitnodigen tot dromen, tot het projecteren van nieuwe mogelijkheden op die ruimtes, tot opknappen, tot transformeren. Maar de charme van die plekken verdwijnt op het moment dat het geïmproviseerde karakter, het gelegenheidsnut dat ervan gemaakt wordt, verdwijnt.

Wanneer de kunst die in die ruimtes wordt gemaakt dan ook meer op een product gaat lijken dan op op zichzelf staande kunst, omdat de kunstenaar de kosten van het atelier op moet kunnen brengen of de bioscoop zijn zaalhuur, dan kunnen de kunstenaars en cultuurmakelaars weliswaar geld verdienen maar worden ze ook onderdeel van een industrie, met alle wetmatigheden van dien, ook al is die industrie in zekere zin nieuw. Want door het organiseren van het ongeorganiseerde universum dat een verzameling kunstenaars is, sluipt het normale leven binnen; bezitsdrang, machtsspelletjes, in- en uitsluiting, bureaucratie, autoriteit. Waardoor dat chaotische heelal in een klap geen bijzondere wereld meer is, en dergelijke panden niet langer de moeite waard zijn om naar af te reizen. Gelukkig was het nog niet overal zover in Berlijn.

Vanuit een van de schitterende ateliers aan de boorden van de Spree zag ik dat op de betonnen kade waar zich het nog afgesloten, verlaten en vervallen fabrieksterrein bevond dat langzamerhand ten prooi viel aan de planten, Ich liebe dich gekalkt stond, schuin tegenover het I love you too aan de kant waar ik mij op dat moment bevond. De liefde was wederzijds, maar niet zonder complexen. Jammer. Begrijpelijk, maar jammer. Dus droomden we verder, en gingen op zoek naar onbevlekte ruïnes, waar alles nog mogelijk was.

Het zou kunnen werken: vlak voordat je veel nieuwe indrukken gaat opdoen je geest leegruimen door je huis grondig aan kant te maken. Structuur aanbrengen met mappen en dozen; afval scheiden van duurzamere materie; ruimte scheppen voor orde en openheid. Helaas kwam ik in een dergelijke frenzy vandaag allerlei schriften en notitieboekjes tegen vol aantekeningen, ideeën en fragmenten die ik vrijwel vergeten was. De affe en onaffe teksten die ik eerder schreef, de oude ingevingen en inzichten zijn soms in een of andere vorm in de tussentijd verwerkt, maar heel veel materiaal wacht nog altijd op verwerkelijking. Vanochtend bladerde ik er doorheen, en verloor mij korte tijd in mijn oude zelf.
Daarbij ontdekte ik dat ik reeds in 1999 een idee noteerde over polaroidachtige teksten, terwijl deze ‘Polaroids van de dag’ voor het eerst in 2008 verschenen. En al in 2006 bleek ik de titel te hebben gevonden voor de roman die ik sinds november 2009 aan het schrijven ben, en toen nog helemaal bedenken moest. Ook onlangs had ik de titel bedacht, en beschouwde dat toen als een vondst, maar daarmee had ik mezelf blijkbaar voor de gek gehouden. De afgelopen maanden had ik me overigens wel al ineens fragmenten herinnerd die bij het boek hoorden, stukken die ik jaren geleden geschreven had en die ik nu eindelijk een plek kon geven in dit bezield verband.

Ik hoop maar dat ik tijd van leven heb om het beste van al die aantekeningen en fragmenten leesbaar en toegankelijk te maken. Vandaag heb ik daarvoor alvast een doos gevuld, die ooit een kist moet worden zoals die van Fernando Pessoa, waaruit postuum Het boek der rusteloosheid en zo ongeveer zijn gehele oeuvre gehaald is. Toen ik mijn doos wegzette, zag ik dat ik ook nog hangmappen met weer andere verhalen en fragmenten heb, en ik weet dat er in mijn bureauladen nog meer aantekeningen, passages en manuscripten in wording liggen. Die moeten ook nog tijdig de kist in. Kortom: de orde blijkt eigenlijk nog ver te zoeken; de geest is overvol.
Ik zou me druk kunnen maken over het lot van wat straks in de kist wordt aangetroffen, net zoals over een biografie die een ander van mijn leven schrijven kan. Maar misschien moet ik het juist als een prettige wens dromen dat ik nu vrijuit leef en schrijf, en dat er postuum een redacteur is die van alle flarden en splinters meer kan maken dan ik zelf. Misschien snapt hij of zij wel beter dan ik waar het allemaal over gaat, de caleidoscopie waarmee ik alles zie, het leven dat ik schrijf.

Er zijn allerlei redenen denkbaar om te zwijgen, en vandaag som ik de mijne even op. Op passende muziek, die ik in de kast vind, alsof de duivel ermee speelt: St. Louis Blues, solo pianostukken van Sun Ra.
Ik moet sowieso mijn mond eens houden, rigoureus, een dag of tien, een maand misschien. Silence is sometimes the best answer. Ik zal hier zwijgen wanneer ik met vakantie ga. Dan zal ik nog wel spreken, maar het zal onhoorbaar zijn, voor de buitenwereld. Natuurlijk houd ik niet op te zeggen en te schrijven wat ik denk, maar ik zal het niet laten lezen. Zwijgen zal ik ook om eindelijk die ene geschiedenis aan het papier toe te vertrouwen; ik zal mij de komende maanden afzonderen met het werk aan mijn roman, meer dan u gewend bent wellicht. U merkt het vanzelf.
Maar vandaag is het zwijgen van heel andere aard. Wat ik eigenlijk zou moeten zeggen, wat van vandaag het belangrijkste was om te vertellen, gaat eigenlijk niemand wat aan. Het gaf me de sensatie dat het soms niet de eenzaamheid is die verdrietig maakt, maar verdriet eenzaam, ook al kun je het delen. Ik zwijg er nu maar verder over. En luister naar de waanzin van Sun Ra.

Soms krijg je een verhaal in de schoot geworpen. En hoewel ‘echt gebeurd nog geen literatuur is’ om Gerard Reve te parafraseren (Zelf schrijver worden, 1985), lijkt de levenshouding van sommige mensen dermate veel op die van een personage, dat ze er om lijken te vragen als zodanig beschreven te worden. Alsof ze de aandacht, nog meer aandacht, alsmaar meer aandacht nodig hebben, er op traumatiserende wijze van verstoken zijn geweest en er nu bodemloos verslaafd aan zijn. Dat geldt ook voor degenen die hun eigen leven bij elkaar verzinnen terwijl ze het leven, het deels dus zelf al schrijven. Zij zijn personages op zoek naar een schrijver en tragisch, in hun gehele wezen. Hun verhaal mag een bron van inspiratie zijn, op zichzelf al fantasie, het staat op gespannen voet met de realiteit, ook die van anderen om hen heen. Dit is de schaduw, de pijnlijke, donkere kant van de verbeelding.
Op de momenten dat ik over hen hoor vertellen of dergelijke personages ontmoet, voel ik woede opkomen, en medelijden met de mensen die dicht bij hen staan, die door hen belogen, geraakt en gekwetst worden. Voor truth stranger than fiction past dan geen genade, wat mij betreft. Want een geweten hebben, is: het geheugen zijn, aan de dingen herinneren. Zien, en opschrijven. Dat voelt voor mij als een verplichting, iets dat vooraf moet gaan aan het vergeten. Een waarschuwing die waarschijnlijk te laat komt voor de betrokkenen, maar van betekenis kan zijn voor iedereen die na en naast ons leeft. En dan schrijf ik, ten koste van de ‘schande’ of het verwijt van verraad. Het schrijven heeft zijn prijs, en ik ben bereid te betalen.