Archief voor april 2010

De boekhandelaar stapte naar buiten om een sigaret op te steken. Ik had net een foto gemaakt van het uithangbord van zijn winkel en dacht een gelijkenis te zien. Maar nee, hij was naamgever Kisch niet. Kisch verwees naar Egon Kisch: een joodse, communistische journalist, oorspronkelijk geboren in Praag, jarenlang woonachtig in Berlijn, tot hem het leven daar in 1933 onmogelijk werd gemaakt. Kisch was volgens hem het meest bekend om zijn bundel reportages De razende reporter (1925) – dat daarna een begrip geworden is. Hij gold bovendien als een van de uitvinders van de literaire reportage, aldus de boekhandelaar. Weer wat geleerd. Sowieso een fijne boekhandel trouwens, dat Kisch & Co in de Oranienstrasse, met een indrukwekkende batterij kunst- en fotografieboeken.

Ik vond er de Street art City Guide Urban Illustration Berlin, met foto’s, interviews en een plattegrond vol vindplaatsen van deze straatkunst. Streetart is overal in Berlijn, ook op het zielige plantenbakje van Kisch & Co:

Ik ben een groot voorstander van het delen van kunst met zoveel mogelijk mensen, zolang het tenminste niet ten koste van de kwaliteit van dat werk gaat. Kunst moet wat mij betreft ook zoveel mogelijk een plaats krijgen in het dagelijks leven, een bescheiden plaats weliswaar, maar wel als deel van het dynamische geheel waaruit een dag bestaat. Niet in de isoleercellen van de wereld van de kunsten, maar in de open ruimte, in vormgeving, de krant, de televisie, de voorleesboeken voor kinderen, en in het straatbeeld. Daarom heb ik ook sympathie voor straatkunst, de beelden en teksten op de muren van een stad. In Berlijn kun je dan ook nog in zogenaamde huiskamercafés zitten, die creatief en ironisch zijn ingericht met oude meukmeubelen, telefoons met draaischijven en gehaakte hoesjes om de hoorn, vissenkommen ingebouwd in oude televisiekasten. Geïmproviseerde ruimten ogenschijnlijk, waar alles kan, en gedaan is.
Al die vrijheid en creativiteit om je heen kan echter ook benauwend worden. Alles, werkelijk alles lijkt door vrije, creatieve handen gemanipuleerd. Alleen hekken, ontruiming en vernietiging kunnen daar dan nog een grens aan stellen. Anders zal er over vijf jaar geen enkele lege wand meer over zijn. Dan staat er op iedere muur een moralistisch cryptogram. Dan is iedere tweezitsbank een grap, een verwijzing naar iets anders dan de zetel die het is. Dan wordt Berlijn overwoekerd door straatkunst en heeft werkelijk alles iets te betekenen. Dan krijg je een psychotische stad, een psychopool. Want als alles kunst is, bestaat de werkelijkheid niet meer. Dan zijn we ineens aan de keerzijde beland.
Gelukkig is het nog niet zover. Er is nog tussenruimte waar we, met de straatkunstgids in de hand, doorheen kunnen fietsen.

Hoe verstikkend warm, krap en ongemakkelijk een slaapcoupé ook kan zijn, er is schoonheid te vinden in het reizen met de nachttrein. De metalen geluiden, het blazen en zuigen, bonken en suizen over het spoor; de flarden die je ziet van stations of huizen in de bewoonde wereld; de blikkerige klanken van de stationsomroepers over de lege perrons, waarvan hooguit een verdwaalde gast nog instapt; het dichtslaan van de deuren en langzaam weer vertrekken voor de volgende onrustige droom… Mooi is ook dat je tot het allerlaatste kunt blijven op de plek van vertrek. Dat je pas gaat wanneer het station bijna verlaten is, de stad stil is, dronken of fatalistisch wordt, de feestjes binnenskamers worden gevierd, weinig tot niets meer aan het dagelijks bestaan herinnert. En dat je vervolgens aankomt en meteen aan een nieuwe dag kunt beginnen, aan een nieuwe zomer zelfs. Zo ruikt het, zo voelt het vandaag tenminste.

We vonden lucht en ruimte de afgelopen dagen, beweging en ideeën, liefde en rust, over de grens. We vergaten waar we vandaan kwamen en dachten niet over waar we naar toe zouden gaan. Het kon alle richtingen op, maar altijd alleen samen. We waren in een bevrijde stad, die overal had kunnen zijn, al was het natuurlijk Berlijn. Daarom konden we vannacht met de nachttrein weer naar huis, want waar we ook waren, we bleven thuis.

Vind je het gek dat ik de dingen soms in twijfel trek? Hoe kan ik spreken, hoe kan ik de woorden nog uitspreken alsof ze me vertrouwd zijn? Verliefd zijn, van iemand houden, verlangen, missen, slapen, ontbijten, werken, reizen, schrijven; die woorden zijn iets anders gaan betekenen. En ik kijk achterdochtig naar de andere woorden. Het is alsof het binnenwerk van mijn woordenboek overnight vervangen is door een ander exemplaar.

Ik blader naar bladzijden die ik nog niet eerder opgeslagen heb en lees nieuwe woorden. Het boek ruikt fris, en ligt licht in de hand. Toch moet ik er aan wennen, aan wat ik lees. Ik zoek ook de oude lemma’s, waarvan ik iets dacht te begrijpen en tref dan nieuwe betekenissen aan, veranderde betekenissen, onbekende betekenissen soms. Het woordenboek lijkt gezuiverd, gemanipuleerd door mensenhanden. Ik herken niet wat ik zocht, en moet het doen met wat ik aantref. Ik vind het mooi wat ik ervan begrijp, maar ik durf er nog niet op te vertrouwen, en aarzel soms nog er iets van te maken. Ik zeg nog steeds ‘Ik weet het niet zeker’ aan het einde van zinnen vol woorden van nieuwe betekenis. Maar misschien moet ik niet langer onzeker zijn. Een nieuw woordenboek voor een nieuw boek, dat is een cadeau dat alleen zij me kon geven, en ik ben er blij mee.

Op een lang vel papier schreef zij de namen op. We bedachten categorieën, en zij zette de namen in rijtjes, soms met associaties zoals de doorgestreepte naam van een partner, als ‘112’, ‘Praxis’ of ‘Keulen, maar nu niet meer’. Er waren namen die onder twee of drie categorieën geplaatst werden, verbanden tussen namen, namen die eigenlijk afgevoerd konden worden van het papier en een stuk of twee die nergens werden ingedeeld. Omdat ik ze niet onthouden kan, maakte zij er een tekening van. Huiswerk, op eigen verzoek, en een verhelderend tijdverdrijf, welbeschouwd.

We zaten naast elkaar en keken naar het eindresultaat. Wat we voor ons zagen, was het overzicht van de mensen die naast haar staan. In één oogopslag; een foto voor het geheugen. We zagen het belang van de plek waar ze nu woont, waar ze werkt en van de school die ze meer dan twintig jaar geleden gevolgd heeft. De haltes van haar leven op dit moment. En ik zag hoe veel namen er stonden. Want het verband tussen de namen was ook groot; het verband, dat is zij zelf.